Skrzypek z darem od Boga

Jurij Wolfson
Skrzypek z darem od Boga
(100 lat temu przyszedł na świat Dawid Ojstrach)

Chociaż minęło pół wieku, nie mogę zapomnieć, jak mój ojciec, wielki amator i znawca muzyki, pewnego razu wręczył mi, wówczas absolwentowi charkowskiej szkoły muzycznej dla dorosłych, bilet na koncert Dawida Ojstracha. Krótkie były słowa ojca: „Wielki z ciebie skrzypek i tak nie będzie, ale powinieneś posłuchać, jak gra prawdziwy muzyk”. Efekt tego okazał się specyficzny: w ciągu następnych dwóch tygodni, kiedy znajdowałem się pod wrażeniem wspaniałej gry Mistrza, nie mogłem nawet dotknąć własnego instrumentu. Zauważywszy to, ojciec, podsumował: „Oczywiście jest to nieosiągalny wzorzec, ale pracować w każdym razie należy…”
W końcu i tak nie zostałem zawodowym skrzypkiem – instytut medyczny i filologia na uniwersytecie okazały się dla mnie bardziej atrakcyjnymi. Jednak o skrzypcach od czasu do czasu wspominałem i obserwowałem systematycznie jego pracę artystyczną i szczerze cieszyłem się z jego osiągnięć. A świat już się nimi zachwycał. Szczególnie zapamiętałem recenzję w amerykańskiej gazecie „Atlanta Constitution” (1959 rok): Ojstrach wspaniale w sobie łączy techniczny blask Heifetza, ciepło i bogactwo dźwięku Sterna i Milsteina z szerokimi umysłowymi i emocjonalnymi horyzontami, które są dla każdego prawdziwego wielkiego artysty niezbędne. W zapełnionym talentami, ówczesnym skrzypcowym świecie, gdzie niepodzielnie królowali J. Heifetz, I.Stern i J. Menuhin teka teza była równoznaczna z niewątpliwym zaliczeniem „tego Paganiniego z Odessy” do plejady największych skrzypków świata.
Dawid przyszedł na świat 17 (30, wg starego stylu) września 1908 roku w Odessie. W mieście, gdzie, jak przekonani są jego mieszkańcy „rodziło się zawsze więcej talentów, niż grzybów”. Jednak talent małego muzyka mógł zaiskrzyć nawet na bardzo jasnym tle. Przesłanki ku temu były dostatecznie ważkie: geny ojca, świetnie grającego na skrzypcach i na mandolinie niebogatego kupca Fiszela Ojstracha a także mamy – artystki chóru teatru operowego. Opatrzność z zainteresowaniem obserwowała chłopaczka, który trafiał za kulisy po to, aby posłuchać, jak śpiewa jego mama. Nigdy z mojej pamięci nie zniknie wrażenie brzmiącej cudowności, jaką była słuchana na żywo orkiestra – wspominał Dawid Fiodorowicz. O tym jednak napisze kilkadziesiąt lat później. Tymczasem przyszła znakomitość odgrywała przed rodzicami najrozmaitsze spektakle i dyrygowała wyobrażoną orkiestrą symfoniczną. Dlatego też nie było niczym zaskakującym, że mając zaledwie pięć lat „chory” na muzykę chłopak rozpoczął naukę u mieszkańca Odessy - Piotra Stolarskiego, znanego w całym kraju pedagoga i odkrywcy młodych talentów.
Dostać się do szkoły Stolarskiego uważano nie tylko za wielkie szczęście, lecz, wraz z uznaniem niezwykłych zdolności muzycznych, jako pewien zadatek na poczet przyszłej kariery. Lecz nawet na tle dziesiątek, uczących się u niego „Platonów” i „Newtonów”, mądremu pedagogowi udało się rozpoznać wyjątkowy talent małego Dodika. Dlatego też pracował z nim ze szczególnym zainteresowaniem. Stolarski na tyle był przekonany o wyjątkowości młodego Ojstracha, że wkrótce powierzył mu wykonanie stosunkowo trudnych altówkowych partii. Uczeń go nie zawiódł. Do dzisiaj traktuje się, wykonane przez niego altówkowe partie w Symfonii koncertującej Mozarta i w symfonii Berlioza „Harold w Italii”, jako prawdziwe skarby.
W 1923 roku, zaraz po wstąpieniu do odesskiego muzyczno-dramaturgicznego Instytutu (rzecz jasna, do klasy P.Stolarskiego), słuchacz pierwszego roku Dawid Ojstrach występuje z orkiestrą symfoniczną. Doświadczeni orkiestranci, z początku niezbyt zadowoleni z tej „nieprzemyślanej” decyzji kierownictwa, dosłownie od pierwszej próby tak bardzo polubili młodego muzyka, że zaczęli bezdyskusyjnie realizować jego wskazówki. Zaś po koncercie sami urządzili mu owację.
Wieść o utalentowanym młodym skrzypku szybko dotarła z Deribasowskiej do Kreszczatika[1] i już w następnym roku Dawid zachwyca mieszkańców Kijowa i innych ukraińskich miast swoim wirtuozostwem. Pięć lat później, absolwent odesskiego Konserwatorium ze zrozumiałą tremą debiutuje w kulturalnej stolicy Rosji – Leningradzie, gdzie brawo mu bije sam główny dyrygent Filharmonii leningradzkiej. Pozostawało już teraz tylko podbić Moskwę. Już w następnym roku młody skrzypek przyjeżdża do stolicy, gdzie doskonali swoje mistrzostwo u boku najlepszych moskiewskich skrzypków: A. Jampolskiego, M.Poliakina i K. Mostrasa. Nauka przebiega na tyle skutecznie, że w 1930 roku zostaje zwycięzcą, odbywającego się w Charkowie I Ogólnoukraińskiego konkursu młodych wykonawców.
Otrzymawszy swoją pierwszą nagrodę, Dawid, kontynuuje wytężoną pracę i dlatego nie jest mu nawet bardzo przykro, gdy w spisie uczestników I Wszechzwiązkowego konkursu wykonawców muzycznych nie widzi swojego nazwiska. Po czym dokonuje „kontruderzenia” w stronę sceptyków – dosłownie powala ich z nóg błyskotliwym wykonaniem swojego ulubionego Rondo-Capriccioso i skrajnie trudnego koncertu Juliusza Koniusa. Przed dużym audytorium stanął skrzypek, który wkrótce znajdzie się na wiodącym miejscu wśród artystów świata. Ojstrach już wstępuje na drogę sławy – proroczo zauważył po koncercie znany sowiecki muzyk, Jakow Flier.
Młody wykładowca Konserwatorium moskiewskiego rozpoczął tę drogę sławy od bezdyskusyjnego zwycięstwa na II Wszechzwiązkowym konkursie wykonawców muzycznych. Jak pisał później Aram Chaczaturian „wielu jurorów tak się zasłuchało, że nawet zapomnieli o swoich sędziowskich notatnikach. Problem, kto zostanie zwycięzcą konkursu, był od początku oczywisty.” Następnie, otrzymawszy „zaledwie” drugą nagrodę na, odbywającym, się w Polsce konkursie imienia H. Wieniawskiego[2], Ojstrach, mimo choroby, zwycięża na prestiżowym międzynarodowym konkursie skrzypków im. E. Ysaÿe’a w Brukseli. J. Tibeaud pisał w zachwycie: Teraz chcą jego słychać we wszystkich krajach.
W czasie wojny sławny skrzypek cały czas gra w szpitalach, na froncie i w fabrykach przemysły wojennego a w 1942, dosłownie przebija się do oblężonego Leningradu, gdzie występuje przed mieszkańcami i obrońcami miasta. Gra, nie bacząc na ogłaszane alarmy lotnicze a wdzięczni słuchacze urządzają mu wspaniałe owacje, nasilone jeszcze bardziej po przyznaniu Ojstrachowi nagrody stalinowskiej. Właśnie podczas wojny powstało znakomite trio (D. Ojstrach, L.Oborin, S. Knuszewicki), które szybko stało się jednym z najlepszych kameralnych zespołów na świecie.
Dawid Fiodorowicz świętuje zwycięski 1945 rok wykonaniem podwójnego koncertu Bacha (z Jehudą Menuhinem, przyjechawszym do Moskwy znakomitym amerykańskim skrzypkiem pochodzenia żydowskiego). Po koncercie Menuhin nie mógł znaleźć słów: Wiele słyszałem o Ojstrachu, ale rzeczywistość przerosła wszelkie moje oczekiwania. Jego bezbłędna technika i niesłychany, wyróżniający go wśród innych skrzypków, srebrzysty dźwięk wprowadziły mnie w zachwyt. Jestem przekonany, że tak może grać tylko skrzypek z darem od Boga!
Wkrótce po moskiewskim koncercie, Ojstrach oczarowuje mieszkańców Brukseli skrzypcowymi koncertami Beethovena i Mozarta. Stało się to jak gdyby symbolicznym ukłonem losu – za dyrygenckim pulpitem stał Jacques Tibeaud, ten sam, który jako pierwszy przepowiedział Ojstrachowi światową sławę. Spełniło się symboliczne przekazanie pałeczki sztafety pokoleń. W 1955 roku owacjami i okrzykami „Brawo!” Ojstracha wita Japonia a w USA, „drugiemu Paganiniemu”, jak nazwali Ojstracha niektórzy przedstawiciele miejscowej krytyki, na stojąco bili brawo: F. Kreisler, I. Stern, E.Schwarzkopf i wielu innych koryfeuszy światowej muzyki.
Teraz faktycznie uzyskał światową sławę i podziw. Honorowy członek akademii i stowarzyszeń muzycznych Rzymu, Bostonu, Berlina i Londynu, dosłownie zasypany najwyższymi sowieckimi nagrodami i wyróżnieniami, Artysta Ludowy ZSRR, profesor Dawid Ojstrach, kontynuuje swoją działalność koncertową po świecie nie zaniedbując pedagogiki. Przyszłe znakomitości, takie jak Wiktor Pikajzen, Oleg Krysa, M. Busseneau, O.Parchomienko i szereg innych utalentowanych muzyków zawdzięczają Ojstrachowi swój artystyczny wzlot. Najwyższy poziom sztuki wykonawczej, bezbłędny smak i wielka kultura muzyczna przyciągają do Ojstracha najlepszych kompozytorów sowieckich – Prokofiewa, Szostakowicza i Chaczaturiana, którzy powierzają mu pierwsze wykonania swoich dzieł. A w lutym 1962 roku „uczony skrzypiec” po raz pierwszy występuje przed moskiewską publicznością jako dyrygent, akompaniując jednemu z najlepszych swoich wychowanków – Igorowi Ojstrachowi[3].
Dawid Ojstrach uwielbiał życie. Był dobrym, towarzyskim człowiekiem, zawziętym automobilistą, bardzo dobrze grał w tenis i uwielbiał szachy. Był odważny. Kiedy po wojnie władze Odessy nie chciały odbudować z ruin szkoły Stolarskiego, Ojstrach, bez żadnego lęku, jako pierwszy podpisał list do Chruszczowa w tej sprawie. Zaś, po negatywnej odpowiedzi sam postanowił rozwiązać problem.
Uczniowie, redagowanie utworów muzycznych, koncerty w ZSRR i za granicą… Był to napięty rytm pracy, z którego mogła go wybić tylko śmierć. Dosięgła go ona w październiku 1978 roku w Amsterdamie. Dawid Ojstrach pozostawił światu nagrania wspaniałych wykonań, znakomitą szkołę skrzypcową i mnóstwo utalentowanych uczniów. Wśród nich – żyjącego obecnie w Brukseli laureata międzynarodowych konkursów, zdobywcy szeregu honorowych tytułów, skrzypka i dyrygenta Igora Ojstracha. Jednym słowem, muzyka Ojstracha żyje i dzisiaj…
Dawid Fiodorowicz z zasady nie chciał być „drugim Paganinim”. On został pierwszym Ojstrachem – wybitnym, wielostronnym i niepowtarzalnym. Za to jemu wdzięczna pozostaje muzyka.

Tłumaczenie z rosyjskiego Lech Koczywąs
Tekst oryginału w: Еврейская газета,Berlin, nr 10 2008r.,tekst znajduje się pod elektronicznym adresem: http://www.evreyskaya.de/archive/artikel_888.html
[1] Nazwy legendarnych ulic. Deribasowska – w Odessie. Kreszczatik – w Kijowie (przyp.tł.)
[2] Mowa jest o pierwszym konkursie Wieniawskiego, który odbył się w marcu 1935 roku w Warszawie. Znany krytyk muzyczny, wspaniały erudyta, Karol Stromenger, tak pisał o występie Ojstracha w „Gazecie Polskiej” (z 18 marca 1935 r.): Drugi laureat, Dawid Ojstrach (ZSSR), jest skrzypkiem wysokiej klasy, zrównoważony psychicznie, wspaniale przysposobiony, artysta gry poważnie pogłębionej i w każdym wymiarze świetnej. Ojstrach z pewnością nie zawiedzie w repertuarze koncertowym poza Konkursem. Wraz ze swym kolegą sowieckim trzynastoletnim Bussią Goldsteinem (czwarta nagroda) przedstawia Ojstrach wykładnik szkolnictwa dzisiejszej Rosji. Widocznie szkolnictwo skrzypcowe stoi tam na najwyższym poziomie. Metodyczność i mądrość tej szkoły, organizacja ruchu koncertowego w Sowietach dają już od najmłodszych lat praktykę estradową(…)[za: Roman Jasiński, Koniec epoki. Muzyka w Warszawie (1927-1939)]
[3] Igor Ojstrach - ur. 1931 r. w Odessie, skrzypek i pedagog, syn Dawida (przyp. tłum.)